دامنه ی کوشش و تلاش های علمی امام رضا(ع) را در عرصه های زیر می توان مورد بررسی قرار داد:
1- در عرصه اعتقادی: مسئله توحید و شبهه های وارده در آن، مسأله مبتلا به دنیای اسلام بود، به جنبه های باور توحیدی آنقدر پیرایه بسته بودند که اصل آن به واقع تحت الشعاع آن پیرایه ها قرار گرفت. در نتیجه بخشی مهم از فعالیت های امام متوجه این بود که مسأله توحید را به همانگونه که در اندیشه وحی مطرح است طرح کند.
2- در مبحث فقه: بخشی دیگر از فعالیت و سرمایه گذاری امام در عرصه فقه بود. حق این است که بنی عباس از زمان امام صادق(ع) در طریق مقابله با اهل بیت به مکتب سازی پرداخته و فقهایی را که حتی از شاگردان امام بودند علیه او علم کردند. آنها نیز در تعقیب اغراض سیاسی و شاید هم به علت جهل و غفلت به اعلام رأی و فتواهایی می پرداختند که روح اسلام از آنها بیگانه و خلاف نظر وحی بود. مسأله قیاس و استحسان و مصالح مرسله که پایه گذاری آنها را از زمان بعضی از خلفای راشدین می بینیم، بعدها چنان آثار شومی را موجب شد که باید گفت: بر اثر آن بسیاری از حقایق وارونه شدند و به فرموده ی امام علی(ع): اسلام را لباس وارونه پوشانده بود! امام رضا(ع) در آن عصر فرصت و امکانی جدید یافت، بویژه که در عرصه ی سیاسی مأمون مدعی داشتن عقیده به تشیع بود و به ظاهر نیز از حقانیت شیعه دفاع می کرد. او با استفاده از این فرصت به نشر و بیان فقه و معارف اسلام پرداخت و کوشید ساحت آن را از بسیاری از پیرایه ها پاک سازد.
3- در مبحث طب: رساله ی ذهبیه رساله ای از امام رضا(ع) در عرصه ی طب و پزشکی است. مأمون پس از دیدن آن طی نامه ای امام را پسر عم، ادیب، دانشمند، حبیب و منطقی طبیب معرفی کرد، که رساله اش در اصطلاح ابدان و چاره جویی برای مرگ و نگهداری حد طعام است و آن را در نهایت کمال خواند. در آنگاه که امام (ع) این رساله را نوشت بحث میکرب مطرح نبود و تجربه و آزمایش پزشکی وجود نداشت و امام مباحثی را به زبان ساده ولی در واقع عمیق و ژرف عرضه داشت. در آن مباحث از زمینه هایی چون زیست شناسی، فیزیولوژی، باکتریولوژی، تشریح، طب، پیشگیری، بهداشت حتی درمان سخن گفت. محدثین آن رساله را طب الرضا خوانده اند. امام در آن رساله راجع به غذا، فساد و عدم فساد غذا، اوقات غذا، صبحانه و شام، نوشیدنی ها و ... نیز سخنانی دارند.
4- در مبحث علوم و فلسفه: در این عرصه نیز امام(ع) را بحث هایی است. امام در این زمینه علوم خالص از ریاضی، شیمی، هیئت، علوم طبیعی، فلکیات نیز بحث هایی دارد و هم سخنانی از امام در دست است از عرصه ی هنر، صنعت و ...
امام (ع) در مورد فلسفه و حکمت یونان، فلسفه ی الهی، علم توحید، کلام، دیدگاه مادیون، نیز نکاتی را مطرح کرد که زمینه ساز بسیاری از بحث ها و اظهار نظرهای حکما و دانشمندان بعد بود و بعد خوراک علمی مجامع بزرگ شده است. همچنین بسیارند شبهاتی که در عرصه ی فلسفه و کلام در آن روزگار مطرح بوده و امام به آن ها پاسخ داده است. در آن عصر اندیشه های مادی در قالب علوم مادی عرضه می شدند و در ذهن مردم چنین بود که اسلام دارای خط مخالف مادیت است و امام نشان داد که این دعوی غلطی است. ماده پرستی و اندیشه ی بی خدائی در عرصه ی ماده محکوم است ولی توجه به ماده و تحقیق در آن برای بهره مندی، غنا و رفاه زندگی مورد عنایت اسلام است.
5- در دیگر مباحث: تطبیق اندیشه ها با دین، بحث های کلامی و رفع تشکیلات، تبیین جهان بحث از روابط پدیده ها، مباحث مربوط به جبر و اختیار، بحث پدیده های غیر مرئی، عالم معنی و ... هم در آن عصر مطرح و امام(ع) به آن ها پاسخگو بود. امام با همه ی علمیتی که داشت مباحث را به زبانی قابل فهم برای مردم تبیین می کرد. در رساله ی ذهبیه بدن را به کشوری تشبیه می کند که فرماندۀ آن روح، اعضا و جوارح آدمی عمال آن، رگ و اعصاب کارگزاران، دست و پا و حواس لشکریان آن هستند. با اراده ی قلب آن ها به کار می افتند و کل وجود به صورت یک سازمان فعالیت می کند.
برگرفته از کتاب: در مکتب عالم آل محمد ( امام علی بن موسی الرضا) / دکتر علی قائمی